با گذران شب و روز؛ ماهها و سالهای متوالی شکل می گیرند. خواه ناخواه ایام و اوقات سپری می شوند. اما آنچه در این میان حائز اهمیت است نحوه سپری شدن آنهاست. کوله باری مملو از دستاوردهای مادی و معنوی حاصل بهره مندی از زمان و فرصت هاست.

بهره مندی هرچه بیشتر از اوقات؛ زندگی پربارتری برای افراد رقم خواهد زد. عمری که حاصلش زندگی سعادتمندانه ی دنیوی و توشه ی پربار اخروی است؛ گذرانش به دور از تلخی و افسوس است. اما گاه در این بین افراد چنان بهره ای از حیات مادیشان می برند که گویی هزاران هزار سال در دنیا زیسته اند در حالی که از عمری عادی برخوردار بوده اند. چرایی این امر را می توان در خصوصیات و ویژگی های برخی ایام یافت. اوقاتی که عظمت و شرافت ویژه یشان آنها را از سایر زمان ها متمایز نموده است.
 گرامیداشت این لحظات نقش بسزایی در پیشبرد معنوی افراد داراست. شبهای قدر نمونه ای از این اوقات طلایی است که ویژگی های منحصر به فردش آن را از سایر اوقات متمایز گردانیده است. شبهایی تا بدین اندازه عظیم و گرانسنگ که سوره ای مستقل در کلام الله مجید را به خود اختصاص داده اند. در این نوشتار به بیان پاره ای از خصوصیات این شبهای گرانقدر و عزیز در بیان معصومین(علیهم السلام) خواهیم پرداخت. بهره گیری از کلام نورانی خداوند متعال و هادیان امتش، تنها راه کسب معرفت نسبت به این شبهای گرانقدر است. ویژگی های لیالی قدر در کلام الله مجید و احادیث ارزشمند معصومین (علیهم السلام) شامل:

1- شبی برتر از هزار ماه

خداوند متعال در آیه ی سوم سوره ی مبارکه ی قدر، شب قدر را برتر از هزار ماه می خواند و می فرماید: «لَیْلَةُ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ » (سوره قدر آیه 3) ؛ شبِ قدر از هزار ماه ارجمندتر است.

اما به منظور درک چگونگی برتری این ماه از برتری هزار ماه، نیازمند توضیح و تبیین از سوی معصومین(علیهم السلام) هستیم. آنچه در کلام معصومین(علیهم السلام) در این باره آمده؛ آنست که شب قدر برتر از هزار ماه است چراکه عمل نیک و خیر در آن شب برتر از عمل نیک در هزار شب است. در واقع پاداش و برکات عمل نیک در شب قدر از پاداش عمل نیک در هزار شب برتر و والاتر است.

2 - نزول ملائکه و روح در این شبها

شب قدر شبی متفاوت از میان تمام شب های سال است.شبی که در آن شب درهای آسمان به سوی زمینیان گشوده خواهد شد و آسمانیان در آن شب بسوی زمین فرود می آیند. همانگونه که خداوند در آیه چهارم سوره مبارکه ی قدر می فرماید: «تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ» (سوره قدر آیه 4) ؛ در آن [شب‏] فرشتگان، با روح، به فرمان پروردگارشان، براى هر كارى [كه مقرّر شده است‏] فرود آیند.

اما آنچه در توضیح و بیان روح در روایت وارد از امام صادق(علیه السلام) آمده است آنست که روح از جبرئیل بزرگتر است و او از ملائکه نیست در حالیکه جبرئیل از ملائکه ی الهی است و برای این مدعا به عبارت قرآن توجه داده اند که در آن ملائکه و روح جداگانه ذکر شده اند در حالیکه اگر این دو از یک سنخ بودند نیاز به ذکر جدا نبود.(1) پس در آن شب عزیز ملائکه برای انجام رسالتی که بدوش دارند که در واقع همان تدبیر امور است بسوی زمین فرود می آیند.

3- شبی که تا سپیده دم ایمن است

سید الساجدین امام زین العابدین(علیه السلام) این شب را شبی ایمن و خجسته تا سپیده دم خوانده اند: « دَائِمُ الْبَرَكَةِ إِلَى طُلُوعِ الْفَجْرِ عَلَى مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَاد(2) ؛ آن شب ایمن و پیوسته خجسته است تا دمیندن سپیده»

و لازمه ی این ایمنی آنست که درهای نقمت و عذاب الهی در این شب بسته گردد و حیله ی شیاطین موثر نیفتد. چنانکه رسول خدا (صل الله علیه و آله وسلم) در این باره فرموده اند: «ان الشیطان لا یخرج فی هذه اللیلة حتى یضی‏ء فجرها، و لا یستطیع فیها ان ینال أحدا بخبل‏  أو داء أو ضرب من ضروب الفساد، و لا ینفذ فیه سحر ساحر(3) ؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) : شیطان در این شب بیرون نمی آید تا آنکه سپیده اش تابان شود و در آن شب، او نمی تواند کسی را فلج یا دردمند سازد، یا فسادی برکسی وارد آورد. و در آن جادوی هیچ جادوگری کارگر نمی شود .

4- رقم خوردن مقدرات سالانه در این شب

همانگونه که اکثر مفسرین بیان داشته اند مقصود از قدر اندازه گیری است و این شب، قدر نام نهاده شده چرا که مقدرات هر سال در این شبها رقم میخورد. در واقع حوادثی که از این شب قدر تا شب قدر سال بعد رخ خواهد داد در این شب مشخص خواهد شد از اینرو شب قدر هر سال، به اعتبار رقم خوردن حوادث سال آینده و اتمام حوادث سال گذشته آغاز سالی جدید خواهد بود. به همین دلیل در اعمال این شب، شب زنده داری و دعا و مناجات با خداوند یکتاست و از اینرو احیای این شبها بسیار سفارش شده است. بدین سبب نبی مکرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: « عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ‏ مَنْ أَحْیَا لَیْلَةَ الْقَدْرِ حُوِّلَ عَنْهُ الْعَذَابُ إِلَى السَّنَةِ الْقَابِلَة .(4)؛ کسی که شب قدر را زنده بدارد، عذاب تا سال آینده از او روی می گرداند».
در این نوشتار تنها به پاره ای از ویژگی ها و خصوصیات شب های قدر پرداخته شد. به واقع تنها با استمداد از پیشوایان دینی و کلام الله مجید؛ میتوان به شناختی نسبی در خصوص لیالی قدر دست یافت زیرا درک عظمت و بزرگی این شبها از توان بشری خارج است و بدون استمداد از بزرگان دینی دست یابی به معرفت این شب ها برای ما میسر نیست.

در سیره پیامبر(صلی الله علیه و آله) و حضرت زهرا (سلام الله علیها) در خصوص گرامیداشت این شبها آمده است:« أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  كَانَ یَطْوِی فِرَاشَهُ وَ یَشُدُّ مِئْزَرَهُ فِی الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ كَانَ یُوقِظُ أَهْلَهُ لَیْلَةَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ وَ كَانَ یَرُشُّ وُجُوهَ النِّیَامِ بِالْمَاءِ فِی تِلْكَ اللَّیْلَةِ وَ كَانَتْ فَاطِمَةُ ع لَا تَدَعُ أَحَداً مِنْ أَهْلِهَا یَنَامُ‏ تِلْكَ اللَّیْلَةَ وَ تُدَاوِیهِمْ بِقِلَّةِ الطَّعَامِ وَ تَتَأَهَّبُ لَهَا مِنَ النَّهَارِ وَ تَقُولُ مَحْرُومٌ مَنْ حُرِمَ خَیْرَهَا (5) ؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) این چنین بود که رختخواب خویش را جمع می کرد و کمربند (همت برای عبادت) را در دهه ی آخر از ماه رمضان محکم میبست و همیشه اینگونه بود که اهل و عیالش را در شب بیست و سوم بیدار نگه می داشت و بر روی خواب رفتگان در آن شب آب می پاشید.

 روش  حضرت فاطمه (علیهاالسلام) این بود که هیچ فردی از خانواده خویش را نمی گذاشت در آن شب(بیست و سوم) بخوابد و (مشکل خواب) آنها را با کمی غذا و آمادگی درمان می نمود و می فرمود: محروم است کسی که از خیر آن شب محروم شود». همین میزان  شناخت و توسل به سیره ی پیشوایان دینی، سبب گرامیداشت این شبها از سوی مسلمانان گشته است.زینب فیاضی

پی نوشت ها :

1. دلائل الامامه، طبرى آملى صغیر، محمد بن جریر بن رستم‏، ص302، ح258

2.صحیفه سجادیه، امام زین العابدین ع، ص186.

3. تفسیر نور الثقلین، العروسى الحویزى، عبد على بن جمعة، ج5، ص615، ح15

4. اقبال الاعمال، ابن طاووس، علی بن موسی، ج1، ص186
5. دعائم الاسلام، ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی، ج1، ص282